Beograd oko 1826. godine (I deo)

Radoje Dedinac, 1901. godine

U ono vreme je Beograd imao varoš i mahale (mâle, tj. podgrađa).

Gornji deo varoši, kao glavni deo Beograda, bio je između sadašnje tvrđave („grada“ beogradskog) i jednog širokog i dubokog šanca. Taj je šanac počinjao od današnjeg parobrodnog pristaništa na Savi, peo se u pravcu sadašnjih velikih stepenica savskih na beogradski povijarac, pa išao sve ivicom toga povijarca, sadašnjim Kosančićevim Vencem, i zatim dalje skretao Topličinim Vencem ka Pozorištu. Odatle se spuštao naniže ka Dunavu. U ravnici dunavskoj išao je krivudajući u pravcu ka tvrđavi i to onom stranom sadašnje Dušanove ulice, koja je prema Dunavu, a završavao se na samom Dunavu pod tvrđavom.

On je bio iznutra utvrđen palisadima, visokim 15-20 stopa (računajući i deo, ukopan u zemlji), a na razmacima od po 50 koraka bile su mu stražare s puškarnicama. Za izlazak i za ulazak u varoš imao je „kapije“, od kojih su četiri bile glavne: Savska, niže sadašnjih velikih stepenica prema savskom pristaništu; Varoška, kod današnje Varoš-kapije; Stambolska, kod sadašnjeg Pozorišta; i Vidinska, na prelomu današnje Dušanove i Vidinske ulice. Od ovih kapija samo je Stambolska bila od kamena i jako utvrđena; ostale su bile drvene ali ipak utvrđene i s topovima. Pred kapijama su još bile i uzvišice od zemlje radi zaklona. Po šancu je imao još i priličan broj većih i manjih bastiona. Na Stambol – kapiji uvek je stojala straža.

Varoš, koja je bila opkoljena ovim šancem, prostirala se od Save do Dunava, ali sa prekidima. Od grada (tvrđave) varoš je bila rastavljena gradskim poljem Kalimegdanom, po kome je imalo rasturenih turskih grobova i bio je senjak. U kalimegdanskom groblju sahranjivali su se znatniji Turci. Inače je Kalimegdan bio pun nečistoće, đubreta i pasa. Turci su ponekad izlazili na Kalimegdan, da se džilitaju (tj. da se igraju bacanjem džilita s konja).

I onaj prostor, koji je do Kalimegdana, u pravcu od Zereka (Zerek je počinjao otprilike od današnje Barjak – džamije) ka Sabornoj crkvi, bio je prazno polje sa svega nekoliko zgrada: mezulanom, tj. poštom, karaulom, terazijama i česmom.

U varoši je bio jevrejski kraj uglavnom gde je i danas. Ostalo je bila turska varoš sa mestimice većim brojem hrišćana, naročito u čaršiji (Cincara i Grka) i oko crkve (Srba). Cela se varoš delila na mahale, koje su jedna od druge bile razdvojene ulicama. Svaka turska mahala (džemat) imala je svoju džamiju i gotovo kod svake džamije beše groblje.

Prava, glavna varoš bila je nešto niže od gornjeg grada a obuhvatala je četiri dela: Dorćol, Zerek, Čukur-češmu i Čaršiju. Čaršija je bila najživlji i najglavniji deo, a obuhvatala je tri glavne ulice: jednu u pravcu današnje Vasine ulice od Kalimegdana pa preko sadašnjeg Velikog ili Kraljevog trga („Velike pijace“) ka Stambol – kapiji, dakle ka sadašnjem Pozorištu; drugu u pravcu sa severo – istoka na jugo – zapad, uglavnom gde je danas onaj strmi deo Dubrovačke ulice prema Dunavu; i treću, koja je bila skoro na mestu današnje Dušanove ulice, u pravcu od Svetosavskog doma ka gradu.

Gornji deo varoši, glavni deo Beograda, bio je između tvrđave („grada“ beogradskog) i jednog širokog i dubokog šanca (arhgavril02.blogspot.com)

Osim ovih ulica bilo je i više poprečnih. Trg beše na istom mestu, gde je i današnji Veliki trg, i te iste veličine. Vredi spomenuti za ulicu, koja je išla u pravcu od Vidin-kapije ka gradu, da je u njoj još i tada bilo održano mnogo lepih kuća, koje su Austrijanci podigli čitavih sto godina ranije, kad su držali Beograd (1718-1739. godine). Među tim kućama najznatniji behu veličanstveni dvori princa Evgenija Savojskog, prozvani od Turaka: Pirindžana (Prinčevi dvori). Još i sad stoje razvaljeni ostaci njihovi. Vredna je još pomena i stara, znatna zgrada Delijski konak, koja je bila kod Delijske česme, blizu sadašnje protestanske crkve.

Zgrada starog Pirinč – hana (Pirinčana) u ruševinama krajem XIX veka (Muzej grada Beograda)

Drugi je deo varoši bio oko jugo – zapadnog dela sadašnje Dubrovačke ulice (jedne od pomenutih glavnih ulica), oko srpske crkve i dalje ka Varoš-kapiji. Tu su se Srbi najpre počeli nastanjivati. Crkva je bila sagrađena još u 18. veku, u vreme austrijske okupacije Godine 1818. tu je načinjen dvor kneza Miloša Velikog, takozvani Konak, naspram crkve, većim delom na mestu današnje mitropolije. Dvor je bio načinjen od slabog materijala, ali je bio vrlo lepa i velika zgrada. Dvorište ovoga dvorca prostiralo se od sredine današnje mitropolije do iza zgrade Kasacionog suda. Udesno od ulaza sadašnje mitropolije bio je pokraj kneževa dvora i stari mitropolitov dvor. Iza crkve bila je dugačka zgrada srpske škole, današnja Čitaonica Beogradska i škola. A prema crkvi, na jugoistočnoj strani bilo je nekoliko prilično ozidanih kuća i srpska kafana.

Odmah iza ovog drugog dela varoši išao je pomenuti šanac, niže koga se spuštao strmi nagib beogradskog povijarca prema Savi. Pa tom nagibu izvan šanca bilo je samo nekoliko rasturenih kuća i jedan vrlo rđav, strmenit put od Varoš-kapije na niže, ka trećem delu varoši, koji je bio pored Save.

Prva slika: Ruševine “Pirinčane” u drugoj polovini XIX veka (www.skyscrapercity.com)

Za Srbinside priredio Milorad Jovanović