Balkan je dom mnogim ugroženim vrstama, ali nijedna nije ugrožena kao balkanski ris, ujedno i najređa mačka Evrope. Pošto je na meti i Srba, i Albanaca, i Crnogoraca, i Makedonaca, na svetu ih je ostalo manje od 100, a u Srbiji manje od 20.
Ipak, čovek nije jedini koji ugrožava ovu mačku, jer balkanskom risu od nedavno preti nestajanje i zbog najezde njegovog karpatskog rođaka. Drugim rečima, dok ga ljudi ubijaju zbog ljubavi prema krznu, karpatski ris mu radi o glavi iz čiste ljubavi.
– Balkanska podvrsta risa, nastanjena na jugozapadu Srbije, Kosovu, Makedoniji, severu Crne Gore i Albanije, i severozapadu Grčke, najverovatnije će nestati zbog ukrštanja sa rastućom karpatskom populacijom, koja u Srbiji trenutno broji oko šezdesetak jedinki. Karpatski risovi dolaze u naše krajeve iz dva pravca: sa Karpata, preko istočne Srbije, i iz Slovenije, preko Hrvatske i Bosne, do zapadne Srbije. Mešance još nismo videli, ali je izvesno da će se pojaviti tamo gde karpatski risovi ulaze u areal balkanskog, poput jugozapadne Srbije. Balkanski risovi su, inače, sitniji od karpatskih, nastanjuju više nadmorske visine, a ovi drugi su obično i manje pegaviji od naših, ali to nije pravilo – kaže Milan Paunović, savetnik Prirodnjačkog muzeja.
Balkanski ris (levo) i karpatski ris (desno)
Jedan ris košta kao 20 bubamara
Pored toga, najveća evropska mačka izumire i zbog krivolova, nedostatka plena, uništavanja staništa i nekontrolisane seče šuma, posebno na Kosovu i Metohiji, gde se ne poštuju dokumenti iz oblasti zaštite životne sredine. Slična situacija je i u Srbiji i Makedoniji, iako je u ovim državama balkanski ris strogo zaštićena vrsta, a u Makedoniji i nacionalni simbol, predstavljen na poštanskim markama i kovanici od pet denara. U Srbiji je, recimo, za ubistvo risa predviđena novčana kazna od 300.000 dinara, što je samo 20 puta skuplje od kazne za ubistvo bubamare! A da i tu relativno nisku kaznu još niko nije platio, vidi se po osmesima lovaca koji su se fotografisali sa odstreljenim risovima, i te fotografije bez ikakve bojazni “okačili” na lovačkim forumima.
Lovac pozira sa ubijenim risom (levo); Mapa rasprostranjenosti balkanskog risa (desno)
– Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja i Prirodnjački muzej iz Beograda pokrenuli su 2010. trogodišnji projekat „Ekološko – geografski aspekti populacije risa u Srbiji“, sa ciljem proširenja znanja o risu. Planiramo da markiramo jedinke ogrlicama sa odašiljačima da bismo proučili njihov život, a po šumama je već postavljeno 30 specijalnih kamera za fotografisanje, ugrađenih u stabla, koje rade po principu fotoćelije. Sa jedne takve kamere, krajem prošle godine, na obroncima planine Južni Kučanj, blizu sela Jablanica u istočnoj Srbiji, napravljena je prva fotografija srpskog risa u divljini – kaže naš sagovornik.
Ne napadaju ljude
Balkanska populacija risova je genetički posebna i predstavlja jedan od četiri preživela ostatka evropske populacije risova, zajedno sa skandinavskom, baltičkom i karpatskom. Ima status skrivene i izuzetno oprezne vrste, jer čak i u krajevima gde su njeni pripadnici brojni, za njeno prisustvo zna samo izuzetno mali broj ljudi. Ove mačke, inače, mogu dostići visinu do 65 centimetara i težinu do 25 kilograma, a prepoznatljive su po trouglastim ušima sa čupercima na vrhovima, kratkom repu i žućkastim krznom sa tamnim pegama. Žive u bukovim, hrastovim i drugim listopadnim, pa i mešovitim šumama, ali i u šibljicima u klisurama i kamenitim predelima.
– Risovi su usamljenici – mužjaci i ženke se sreću samo u vreme parenja, pri čemu imaju teritorije na kojima nema pripadnika istog pola. Teritorije im variraju od 120 do 1.800 kilometara kvadratnih, za mužjake, i od 80 do 1.000 kilometara kvadratnih, za ženke. Mladunci prate majku skoro godinu dana, do njenog sledećeg parenja, nakon čega se sele na veliku udaljenost, iako mužjaci u proseku dalje odlaze. Odlični su lovci i isključivi mesojedi. Skoro sva njihova hrana je plen koji su sami ulovili. Hrane se srnama, divokozama, jelenima, zečevima i različitim šumskim pticama. Retko kada ubijaju domaće ovce, a nikada ne napadaju ljude – objašnjava Paunović.
Krzno i loj risa korišćeni za lečenje
Najveća evropska mačka je oduvek privlačila pažnju ljudi i izazivala u njima različite osećaje, od obožavanja i verovanja u isceliteljske moći, do želje za istrebljenjem. Tako je na Kosovu, još u vreme turske dominacije, krzno risa korišćeno kao lek protiv grudobolje. Bolesne osobe su obavijane krznom risa, a deca na njemu uspavljivana, kako bi im ono „izvuklo“ bolest iz tela. Risiji loj je korišćen kao lek protiv reumatizma, mada je za tu svrhu upotrebljavan loj i drugih životinja poput jazavca, zeca i medveda. Takođe, na srednjevekovnim dvorovima i kućama velikaša krzno risa je zauzimalo centralne delove dnevnih odaja kao simbol moći i snage.
karpatski ris, krzno, lovci, zaštićena vrsta