Beograd oko 1826. godine (II deo)

Radoje Dedinac, 1901. godine

Savska varoš nije dakle bila „u šancu“, nego je počinjala od šanca i Savske kapije, pa se pružala dalje oko takozvanog Limana, tj. tadašnjeg pristaništa na Savi. Limanom se zvao deo savske obale više sadašnjeg parobrodnog pristaništa na Savi, prema trgovačkim magacinima. Savska je varoš bila ograničena samo na uzani prostor između Save i strmog nagiba beogradskog povijarca. Zato je i bila mala: imala je samo jednu glavnu (sadašnju Savsku ulicu) i nekoliko kratkih sporednih ulica. U savskoj varoši su od Limana pa sve do Sava – kapije bile sve same magaze (solare). Blizu Sava – kapije bio je veliki Nonin han, zatim nešto kuća i nekoliko kafanica. Savska se varoš završavala kod sadašnje Male pijace, pred kafanom Bosnom. Dalje je nastajala Savamala.

Crtež iz 1876. godine, crvena strelica pokazuje Nonin han (www.politikin-zabavnik.co.rs/pz/content/beograd-koga-vise-nema?page=4180)

Cela je beogradska varoš imala potpuno istočnjački tip. Ulice su u varoši bile vrlo tesne i krivudave; ka Savi i Dunavu silazile su vrlo strmo. Sve su bile kaldrmisane. Gotovo u svakoj ulici bila je po jedna česma. Kuće su sve građene od slabog materijala (od drveta i po jedne ciglje ili ćerpiča) i rđavo pokrivane ćeramidom. Dućani behu niski, od drveta, sa šindranim krovom i jako ispalim strehama, sa ćepencima. Retko je nad kojim bio još jedan mali, nizak sprat. U varoši u šancu zadugo su bile samo turske kuće. Srbi su stanovali u njima kao „kirajdžije“.

Izvan varoši i podalje od njenog šanca bila su dva nova podgrađa: Savamala i Palilula.

Kao što je spomenuto, Savamala je počinjala od sadašnjeg Malog trga („Male Pijace“), a zahvatala je sav donji kraj počevši od sadašnje Kraljevića Marka ulice, Zelenog venca i Prizrenske ulice, dakle upravo ceo kraj oko sadašnjih dugačkih ulica: Bosanske (negdašnje Savamalske) i Kraljice Natalije. Tu je bilo oko 100 kuća a oko njih voćnjaci i njive.

Prostor od Malog trga pa do sadašnje Bare Venecije zvao se Ciganska Bara. Tu su bile ribarske kolibice i ciganske čerge. U tome su prostoru, i to od sadašnje Hercegovačke ulice pa zapadno k Savi i uza Savu, bile većinom i ćeramidžinice, od kojih se još i sad poznaju crepovi na savskoj obali. Onda je Savina obala bila od Malog trga skoro dva put dalje nego što je danas.

Na današnjem Zelenom Vencu bila je jedna bašta i prostrana bara, a u blizini, pred ulazom u Kraljice Natalije ulicu, Ciganska česma. Naviše odatle, oko sadašnje Sremske ulice („Starog telegrafa“), bile su ciganske kolibe; dalje prema šancu opet baruština i njive. Sav dalji prostor, gde su sadašnje Terazije i Batal – džamija, Markova crkva i Staro groblje, zatim ulice: Kraljice Drage, Kralja Milana, Kralja, Aleksandra, Kolarčeva, Makedonska, Hilandarska, Svetogorska i ostale sporedne, bio je sasvim prazan, bez ijedne kuće. Pred Stambol – kapijom, oko sadašnje Kolarčeve pivnice i dalje na mestu terazijske osnovne škole, bio je strašan rit od baruština i trske. Pored njega je od Stambol – kapije vodio Carigradski put ili drum, koji je dalje vijugao u pravcu današnje Kralja Aleksandra ulice. Svud oko njega bile su njive. Malo u stranu od puta, u sadašnjoj Skadarskoj ulici, bila je Ciganska mahala.

Palilula je bila istočno od pomenute velike praznine i dosta udaljena od Vidin – kapije: počinjala je tek oko današnje botaničke bašte Jevremovca. A između Palilule i Vidin – kapije nije takođe bilo nijedne kuće. Palilula je imala oko 100 kuća, većinom siromaški sagrađenih. I u Paliluli kao i u Savamali kuće su bile razbacane i opkoljene voćnjacima i njivama, tako da su ova podgrađa sasvim ličila na sela.

Bara Venecija, 1876. godine (www.politikin-zabavnik.co.rs/pz/content/beograd-koga-vise-nema?page=807)

Hrišćani su u celom Beogradu imali tada samo jednu crkvu, onu spram mitropolije.[1] Turci su imali veliki broj džamija, od kojih je bilo 14 celih, a ostale su zapuštene i neke već tada bile u ruševinama. Vredno je spomenuti neke od njih, koje su poznatije ili su se dugo održale. Tako je bila jedna u donjem a druga na sredini gornjeg grada. Za ovu se drugu pričalo, da je nekad bila crkva. Dalje: Barjak – džamija, koja i danas postoji; Sindžir – džamija blizu Vidin – kapije; jedna u dvorištu današnje žandarmerijske kasarne kod Velikog trga; jedna na sadašnjem raskršću Lazareve i Vuka Karadžića ulice; jedna iza Starog Zdanja; jedna ispod sadašnjeg pozorišta, koja je porušena pre nekoliko godina; Batal – džamija, na sredini sadašnjeg polja istog imena; jedna džamija više Limana. Ostale su takođe bile većinom pa Dorćolu i u Čaršiji (Kara – džamija i druge).

Kara džamija, koja je služila kao fabrika gasa za osvetljenje Narodnog pozorišta, nalazila se na uglu Dositejeve i Simine ulice (www.beobuild.rs/forum/viewtopic.php?f=13&t=790&start=50)

Hrišćansko je groblje bilo u sadašnjoj Brankovoj ulici (između Zelenog i Kosančićeva venca). Turci su osim onih grobalja kod pojedinih džamija imali i dva glavna: jedno, Veliko groblje, bilo je na mestu današnjeg parka pred Velikim trgom, a drugo na nizbrdici sadašnjeg Malog Kalimegdana. Osim toga je bilo poveće groblje i na mestu sadašnje Kolarčeve pivnice pred Stambol – kapijom.

U celom je Beogradu imalo tada 3.000 – 4.000 kuća sa blizu 30.000 stanovnika. Turaka je bilo najviše, zatim Srba, pa Grka i Cincara, Jevreja i Cigana. U gradu su živeli samo Turci, u varoši su bili izmešani sa drugim narodnostima, a u podgrađima, su stanovali samo Srbi i Cigani. Danas ima Beograd, iako su se svi Turci iselili, skoro dva i po puta više stanovnika (69.097).

***U izradi ovog opisa pomogao sam se najviše Vukovom Danicom za 1837. godinu i putopisom Sretena L. Popovića Putovanje po novoj Srbiji (1-6 sveska), zatim Otona Dubislava Pirha Putovanjem po Srbiji 1829. godine (srpski prevod od dr-a Dragiše T. Mijuškovića). Neke pojedinosti našao sam i u Milićevića Kneževini Srbiji, u L. Komarčića Pretcima i potomcima i u K. S. Protića Ratnim događajima iz Prvog ustanka.

[1] Znalo se i za neke crkvine, tj mesta na kojima su nekad bile crkve, kao npr više Trkališta, kod negdašnjeg drvenog krsta Vozarevićeva; jedna u blizini Vidin – kapije, druga na Dorćolu itd.

Prva slika u tekstu: Vidin kapija se nalazila kod današnje Prve beogradske gimnazije (www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=406398&page=155)