Šajkaši – na braniku hrišćanstva

Povodom 250 godina od osnivanja Šajkaškog bataljona (1763 – 1873)

Iako Srbija nema more, vekovima je poznata po svojim mornarima. Među najistaknutijima bili su šajkaši, koji su više od 300 godina predstavljali najjači deo hrišćanske flote u borbi protiv Turaka. Služili su čas Ugarima, čas Austrijancima, u ratu i miru, plaćajući krvlju svoju slobodu, radije nego da budu kmetovi.

Prva velika bitka u kojoj je nagovešten potencijal šajkaša kao vrsnih brodara, odigrala se tokom turske opsade Beograda 1456. Tri godine pošto je osvojio Carigrad, sultan Mehmed II Osvajač krenuo je sa vojskom od oko 100.000 ljudi i 200 brodova u pohod na Ugarsku. Turcima se suprotstavilo između 10 i 20 hiljada zbrda zdola skupljenih hrišćanskih vojnika, sa nekoliko desetina lađa, kojima je komandovao Janoš Hunjadi.

Za kim zvona zvone

– Beograd je bio najznačajnije ugarsko uporište na južnoj granici, a sudbina grada zavisila je od toga da li će slabija hrišćanska flota probiti tursku blokadu na Dunavu i Savi. Velika rečna bitka odigrala se kod Zemuna i trajala je nekoliko sati. Kobna greška Turaka bila je što su galije postavili jednu do druge i povezali ih lancima. Lakši hrišćanski brodovi vešto su koristili rečnu maticu i spretnije manevrisali, a ubrzo su im u pomoć pritekle i šajke iz Beograda koje su napale Turke sa leđa. Potopljeno je nekoliko galija, a stotine Turaka se udavilo. Beograd je, na kraju, spasen.

Koliki su značaj savremenici pridali ovom događaju vidi se i po tome što je papa Kalist III par dana uoči bitke odredio da svakog dana na svim crkvama zvone podnevna zvona kao poziv na molitvu za spas Beograda. Ta papina naredba je još na snazi – kaže istoričar Mirko Marković.

Šajkaške flotile se, prema njegovim rečima, pominju još od 10 veka. Mnogi srpski despoti posedovali su šajke, a i posle pada srpske despotovine, kada su šajkaši ušli u sastav ugarske flote, njihove posade bile su sastavljene uglavnom od Srba*.

U to vreme, kralj Matija Korvin, sin Janoša Hunjadija, rasporedio ih je duž Dunava od Đura do Beograda i organizovao po pricipu porodične zadruge, kako su živeli i u staroj postojbini. Za šajkaške zapovednike postavljeni su plemići iz redova Srba, a šajkaši su dobili i određene povlastice, tako da su u miru bili gospodari u svojim naseljima i autonomno upravljali svojim poslovima.

Šajka iz 1526. godine (ftpmirror.your.org)

– Pored Dunavske, postojale su i šajkaške flotile na Savi, Tisi, Morišu, Dravi, Vahu i Rabi. Sve su potpadale pod vrhovnu komandu glavnog kapetana na Dunavu, koga je među uglednim šajkašima birao kralj, dok su vajde, to jest vojvode birali obični šajkaši. Na svakoj osrednjoj šajki bilo je oko 35 šajkaša, a u flotili od 800 do 2.600 – objašnjava Marković.

Stena usred turske polave

Kada su sredinom 16. veka Turci osvojili deo Ugarske, šajkaši su prešli u službu austrijskog cara, zadržavši poseban status. Glavno šajkaško sedište (umesto Budima) postao je Komoran (od slovačkog komar, što znači komarac), u današnjoj Slovačkoj. Ovaj utvrđeni grad bio je krajnji cilj Velike seobe Srba, a do kraja 17. veka glavna zaštita Beča od turskih upada sa Dunava. Istoričar i počasni član Srpske kraljevske akademije Gavrilo Vitković zapisao je o tim vremenima: “Komoran se održa za sve vreme turskog gospodarstva, njega ne dadoše šajkaši, a Turci ne mogaše ga zadobiti ni silom oružja ni novcem. Pa i onda kada su prodirali do Beča i do Zlatnoga Praga, Komoran stajaše kao stena u sredini te turske poplave”.

Turska opsada Komorana 1594. godine

– Tokom Drugog austrijsko – turskog rata komoranski šajkaši spasli su sam Beč. U leto 1594. godine, turska vojska predvođena velikim vezirom Sinan – pašom, osvojila je sva utvrđenja na Dunavu prema Beču, osim Komorana. Opsedali su ga i sa reke i sa kopna, ali ih je šajkaški vojvoda Vuk Stančić u poslednjem trenutku odbio. I pri kraju tog rata, kada su Turci ponovo osvojili Višegrad i Esterogon, Komoran je odoleo, pa su ga u svim narednim ratovima zaobilazili – kaže Marković.

Nakon Beogradskog mira 1739. godine, austrijsko – turska granica ustalila se na Savi i Dunavu. Šajkaške čete u Komoranu, Estergomu, Đeru i mnogim drugim mestima su ukinute, da bi u jesen 1763, u trouglu Bačke, između Dunava i Tise, bio formiran Krajiški šajkaški bataljon (1763 – 1873). Oblast Šajkaške je isprva činilo šest naselja – Titel, Lok, Mošorin, Gardinovce, Vilovo i Žabalj, a kasnije je pridodato još osam. Štab bataljona nalazio se u Titelu, a prvi komandant bio je major Teodor Stanisavljević, koji je sahranjen u manastiru Kovilj.

Kasarna pod vedrim nebom

Mapa Šajkaške (levo, ravnica.info); Razvoj uniformi austrijskih pontonira i šajkaša u prvoj polovini 19. veka (desno)

– Šajkaši su raspolagali sa 26.564 jutra zemlje od koje su se izdržavali. Od države su dobijali oružje i odelo, a oficiri i podoficiri primali su platu u novcu i naturi. Bataljon je 1769. godine imao četiri čete, odnosno oko 1.116 šajkaša, ali je stalno proširivan. Šajkaši su odlično poznavali reku, pa su se njihovim opisom plovnog puta koristili i trgovački brodovi, a u prvoj polovini 19. veka učestvovali su u prvim regulacionim radovima u Đerdapu. Njihova uniforma bila je otvorenoplave boje sa crvenim oznakama i ispuskama. Oficiri su imali dvoroge šešire, dok su obični šajkaši nosili visoke šešire zvane tatarkas, čija je leva strana bila ukrašena lengerom – kaže Dušan Babac, autor sjajno ilustrovane knjige „Srbi i Revolucija 1848 – 1849“.

1. Oficir i redov Šajkaškog bataljona

2. Grb Šajkaškog bataljona (ravnica.info)

Prema istoričarima, oblast Šajkaške je bila svojevrsna kasarna pod vedrim nebom, gde su svi, od deteta do starog čoveka, živeli po određenim vojnim pravilima i propisima. Iako su šajkaši imali pravo na korišćenje šuma, pašnjaka i druge pogodnosti, lična i imovinska sloboda bila im je dosta skučena. Bili su obavezni da plaćaju porez na zemlju i besplatno obavljaju carske, seoske i razne druge rabote, ali i da snose teret ratne i kordonske službe. Svaku povlasticu skupo su platili – tokom devet od ukupno 11 decenija postojanja Šajkaškog bataljona, vođeni su ratovi u kojima su se borili šajkaši. Osim što su vojevali protiv Turaka, vojna služba odvela ih je i do Nemačke, Holandije, Francuske, Italije i Poljske.

Šajkaš, oberoficir i unteroficir (podoficir) šajkaša oko 1848, kolorisana litografija Matijasa Trentenskog

– U miru šajkaši su bili svojevrsna rečna policija, gonili su razbojnike i sprečavali krijumčarenje robe i novca preko reke, čuvali sanitarni kordon i osiguravali bezbednu plovidbu. Kada je izbila revolucija 1848. godine, borili su se za ciljeve srpskog nacionalnog pokreta, što je rezultiralo stvaranjem Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, po odluci austrijskog cara. U poslednjim borbama tokom revolucije, međutim, šajke su korišćene uglavnom za prevoz, a topovi sa šajki upotrebljavani u borbama na kopnu. Bataljon je, na kraju, formalno ukinut 1873. godine – kaže Babac.

Petar Blečić

* U Ugarskoj, na čelu šajkaša bili su srpski despot Radič Božič, zatim Pavle Bakić, poslednji srpski despot, koji se istakao pri odbrani Beča 1529. godine, zbog čega je od austrijskog kralja Ferdinanda Habzburškog dobio zvanje „manjifikus“ (uzvišeni), Stevan Štiljanović, poslednji knez paštrovski i srpski svetitelj, i drugi.

Najbolji brodovi za prepade

Šajke su bili laki i brzi drveni brodovi, idealni za patroliranje i brze prepade. Upotrebljavali su ih Srbi, Mađari i Turci na Dunavu i Kozaci na Dnjepru. Manje šajke su koristile vesla, a veće su bili jedrenjaci, pri čemu se na vrhu obično nalazio top. Cela šajka prvobitno je bila dugačka 24,27 metara, u gornjem najširem delu bila je široka 2,37, a pri dnu 2,15 metara. Raspolagala je sa 12 pari običnih vesala, dok joj je gaz s punom posadom (između 30 i 40 ljudi) bio 31 centimetar. Postojale su još duple šajke, polušajke i četvrt – šajke.