Somborsko “pravo mača” i gradski dželati

Šestim članom Elibertacione povelje (Privilegijalnog pisma) carice Marije Terezije, od 17. februara 1749. godine, slobodnom i kraljevskom gradu Somboru dato je tzv. pravo mača (ius gladii), kojim je grad mogao da pokrene kaznene postupke protiv svih zločinaca uhvaćenih na teritoriji grada, da donosi smrtne presude i da vrši pogubljenja osuđenih. Istim članom Povelje, Sombor je dobio pravo da postavi stub srama (to je učinjeno tek 1773), kao i da sazida vešala na gubilištu izvan grada.

I zbilja, Somborci su se obilato koristili dobijenim pravom. Već 17. juna 1749. g. grad je sklopio ugovor sa Johanom Karlom Tišlerom, koji je, kao gradski dželat, dobio zvučnu titulu minister iusticiæ vidicativæ. Posao dželata donosio mu je 50 forinti godišnje plate, ali je dobijao i posebne nagrade za mučenje i torturu zatvorenika (šibanje je donosilo dželatu šest foriniti, koliko i žigosanje, ali i spaljivanje; za sečenje ruke i čerečenje na točku dželat je dobijao tri dodatne forinte, koliko je dobijao i za raspinjanje i stezanje kleštima, ali je za pokop pogubljenih dobijao svega jednu forintu). U dane pogubljenja dobijao je i dodatnu dnevnicu od 1,30 forinti. Dželat je, prema ugovoru sa somborskim magistratom, morao da poseduje sopstveni pribor poput klinova, klešta, mača i drugih rekvizita. Grad je trebalo da obezbedi vešala, točak, lance, konja i kola za prevoz na gubilište itd.

Šesti član Povelje slobodnog i kraljevskog grada Sombora iz 1749. godine, kojim je Sombor dobio “pravo mača”, odnosno pravo na prresudu i izvršenje smrtne kazne

Ubrzo su Somborci načinili i gradsko gubilište. Prvi somborski gradonačelnik Martin Parčetić je, u pratnji veselih sugrađana i muzike, odabrao mesto budućeg gubilišta, koje je podignuto 18. oktobra 1749. godine, kraj leve obale reke Mostonge, na malom uzvišenju prigradske pustare Karakorija, severno od grada (kasnije je to bio deo atara nazvan „Vešala“, kraj somborskog salaškog naselja Nenadić). Prvo pogubljenje na tom gubilištu izvršeno je samo četiri dana kasnije, 22. oktobra 1749. godine, kada su ovde pogubljena dva osuđena uhapšenika (jedan krivac uhvaćen je u oskrnavljenju deteta, a drugi u krađi) – prvom  je bila odrubljena glava i telo bačeno na lomaču, a drugi je bio obešen na novopodignutim vešalima. Pogubljenje je pratio silan narod koji se iz grada uputio ka gubilištu.

Grad Sombor neko vreme nije imao dželata, ali se on ponovo, u statusu gradskog službenika  (carnifex), javlja 1777. godine, a njegova godišnja plata bila je sad svega 25 forinti. Moguće je da je i ovaj dželat imao dodatna primanja od izvršenih kazni jer je 1772. g. Bačka županija propisala cenovnik za dželatske usluge: za običnu zatvorsku torturu dželat je bio nagrađen s jednom forintom, za žigosanje usijanim gvožđem dobijao je četiri forinte, za sakaćenje nosa ili uha šest forinti, za vešanje ili odsecanje glave 12 forinti, za odsecanje glave uz prethodno amputiranje ruku 16 forinti, koliko je dobijao i za odsecanje glave sa spaljivanjem leša pogubljenog. Za čerečenje na točku dželat je bio nagrađen sa 18 forinti, a najskuplje je bio plaćen (24 forinte) za komadanje tela na četiri dela, kao i za nabijanje na kolac (ipak, nema tragova da su ovako okrutna pogubljenja u to vreme vršena na prostoru Bačke županije).

Somborsko “gubilište” (takozvana “Vešala”) na mapi grada s početka osamdesetih godina 18. veka (uokvireno)

Gradski Magistrat i županijska, odnosno komorska vlast, često su imali zajedničkog dželata, pa je taj posao 1775. g. i za grad i za županiju obavljao Ferdinand Gros, koji se u Sombor preselio iz Požeške županije, ali se ubrzo propio, te više nije bio sposoban da obavlja posao dželata i dao je ostavku. Nasledio ga je na ovom položaju dotadašnji novosadski dželat Leopold Lajgmajer, „čovek sa sto ruku“ kako je, sa strahom, nazivan u Somboru i okolnim naseljima. Ipak i ovaj čovek „sa sto ruku“ pogrešno je koristio te ruke, pa je, osim posla krvnika, sa svojom suprugom Veronikom odlazio u krađe. Ubrzo je uhapšen, njegova supruga je osuđena na smrt, a on je 1782. g. umro u zatvoru očekujući presudu.

Dželatima u Somboru posla nije nedostajalo. Sudeći po fragmentima zapisa iz Fonda magistrata, u Somboru je  10. novembra 1767. g. obešen je Stefan Martinović iz Sivca, a 22. februara 1771. g. obešena je, naredbom Magistrata, jedna Mađarica (Katarina Kovač), stara 34 godine, iz županije Tolna, kao i još i dva muškarca (Šimon Štefan iz Dorožme, star 23 godine i Ladislav Bujdošo). Letopis somborskog franjevačkog samostana (manastira) beleži da su 1. februara 1777. g. obešeni neki Nemac zbog krađe i jedna žena sa pletenom kosom zbog bigamije, a 9. aprila 1778. g. obešen je Janoš Halas, koga je osudio somborski Magistrat i kome je presuda pročitana na gubilištu. 15. februara 1781. g. obešen je još jedan kradljivac.

Mač za odrubljivanje glava na gubilištu (18. vek, fotografija levo); Razne vrste kazni na gubilištu (crtež iz 18. veka, desno)

Osim gradskog, Sombor je, na Staparskom putu, imao i županijsko gubilište, na kome su početkom marta 1771. g. obešena dva brata mađarske narodnosti (Jožef Aranjoš, star 34 godine, i Ferenc Silađi, star 27 godina, iz Segedina). Na istom gubilištu kažnjeni su 1776. g. odrubljivanjem glave Ivan Žikha češke narodnosti i Janoš Čikoš, prvi zbog krađe, a drugi zbog ubistva. U decembru 1778. g. na županijskom gubilištu pogubljena su i dva Nemca iz Čatalje (Marko Lotinger i Peter Cininger). Oni su napali, izranjavali i ubili svog dobročinitelja, koji ih je na putu, prilikom povratka iz Nemačke, okrepio i novcem pomogao, kako bi se dokopali njegovog preostalog novca. Njima dvojici su prvo odsečene desne ruke, potom su pogubljeni mačem i nabijeni na točkove. Dana 26. jula 1779. g. na ovom gubilištu pogubljeni su Ivan Santovački, zbog ubistva zakonite supruge, i Marija Staparska, zbog čedomorstva.

Sačuvan je u gradskim arhivskim izvornicima i detaljan opis teatralne i spektakularne ceremonije jednog od poslednjih javnih pogubljenja u Somboru, izvršenog na samom početku 1821. godine, kada su pogubljeni akteri ubistva koje je svojevremeno ustalasalo Sombor. Naime, Jozefina Korić rođ. Varga, supruga gradskog dnevničara Antuna Korića, starog 27 godina, uz pomoć svog ljubavnika, mesarskog pomoćnika Jovana Tomaškovića, ubila je 5. decembra 1819. g. svog muža, koji je pronađen u jednom od gradskih šančeva, sav u krvi, izboden i prerezanog vrata. Istraga je ubrzo otkrila počionioce, pa su, presudom Senata somborskog Gradskog suda, od 9. maja 1820. godine, oboje osuđeni na smrtnu kaznu, odsecanjem glave, sa prethodnim odsecanjem desne ruke i lomljenjem Tomaškovićevog tela na točku. Osuđeni su se žalili Kraljevskoj sudskoj tabli u Budimu, ali je žalba odbijena, mada je kazna ipak ublažena (naređeno je pogubljenje bez odsecanja ruke i raspinjanja tela na točku). Kako Sombor u to vreme više nije imao stalno zaposlenog gradskog dželata, pozvan je zbog izvršenja kazne pečujski dželat Antun Ganzgruber, koji je, u pratnji gradskog senatora Filipa Beloševića i pandura Jefte Bandobranskog, stigao u Sombor 30. decembra 1820. godine. Na dan izvršenja kazne, 2. januara 1821. godine, gradski podbeležnik David Konjović pročitao je u sali Gradske kuće presudu osuđenima na latinskom i srpskom jeziku, posle čega je Avram Mrazović, prvi zamenik gradskog sudije, simbolično prelomio nad glavama osuđenih dve crne daščice, bacivši ih pred njihove noge, kao znamen neopozivog izvršenja smrtne kazne. U prisustvu sveštenika, ubice su još neko vreme provele „na belom hlebu“ u zatvoru, a potom su smešteni na zadnje sedište saonica (zima je bila jaka, hladna i snežna), na čijem su prednjem sedištu sedeli po jedan pravoslavni i rimokatolički sveštenik, te su se, u pratnji velikog mnoštva Somboraca, uputili na gradsko gubilište. Na čelu povorke jahao je gradski kapetan Simeon Demetrović, kao egzekutivni sudija, a sa obe strane saonica, u kojima su sedili osuđeni, jahalo je po šest carskih konjanika sa isukanim sabljama. Sve vreme hoda povorke prema gubilištu vladala je mrtva tišina. Jeziv utisak i ozbiljnost događaja pojačavala su tzv. „samrtnička zvona“, koja su zvonila sa svih gradskih crkava, kao i svečana sporost povorke, koja se kretala veoma polako. Kada se stiglo do gubilišta, zamenik gradskog tužioca Ivan Ambrozović još jednom je pročitao presudu osuđenima. Potom je dželat, zauzevši teatralnu pozu pred okupljenim građanima, izveo iznad glave nekoliko pokreta mačem, koji su imali simbolično značenje upozorenja i opomene svim prisutnima. Osuđeni su bili privezani za stolice, te im je dželat tako odrubio glave, mada, iz humanih razloga, osuđeni Jovan Tomašković sklonjen je u stranu da ne gleda pogubljenje svoje ljubavnice, nad kojom je kazna prvo izvršena. Nakon izvršene smrtne kazne, pogubljeni su bili pokopani odmah kraj gubilišta, bez nadgrobnih oznaka. Posle toga sudska vlast se, istim redom, praćena građanima, vratila u Gradsku kuću, na čijem se balkonu, sve vreme tokom izvršenja kazne, vijorila crvena zastava, kao simbol prolivanja krvi po „pravu mača“, koje je grad imao i iskoristio.

Tekst i fotografije: Milan Stepanović, Ravnoplov