U Srbiji, spomenici u vezi sa kugom nalaze se u Irigu, Zemunu, Subotici, Petrovaradinu i još nekim mestima. Iako su takva obeležja retkost u Evropi i turistički kuriozitet, kod nas su mahom zapuštena, a neka su toliko oronula da bi uskoro mogla i da nestanu.
Pre oko dve godine, posle decenija propadanja, konačno su obnovljeni „Kipovi“, spomenici podignuti 1796. uz put između Iriga i Rume, na mestu gde je krajem 18. veka zaustavljena „iriška kuga“ od koje je u Sremu umrlo 3.500 ljudi. Ovu zarazu su u Beograd doneli turski vojnici i trgovci, a odatle se, preko Vojne granice, proširila na Frušku goru, sve do Vukovara. Od svih zaraženih mesta, najviše je stradao Irig, u kojem je od jula 1795. do februara 1796. godine, umrlo 2.548 od 4.813 stanovnika (otuda i naziv „iriška kuga“).
Spomenik “Kipovi” sa obe strane puta između Iriga i Rume
Inače, krajem 18. veka u Irigu je živelo više ljudi nego u Beogradu, a ovo mesto do danas nije dostiglo broj stanovnika koje je imalo pre pojave kuge.
– Bolest je nastupala iznenada i obično se, posle par dana, završavala smrću, jer nije bilo efikasnog leka. Umiralo je oko 30 ljudi dnevno, nestajale su čitave porodice, a u Irigu je spaljeno i srušeno oko 400 kuća od dotadašnjih 912. Da bi se sprečilo širenje kuge, bečka vlada je, između ostalog, naredila da se zaražena mesta okruže stražama i blokira celo zaraženo područje. Jedna od najjačih straža postavljena je na putu između Iriga i Rume, na mestu gde su po zvaničnom prestanku epidemije Rumljani podigli spomenik iz zahvalnosti što su bili pošteđeni ove strašne bolesti – kaže Branislav Jovičić, knjižničar u Srpskoj čitaonici u Irigu.
Jedini preostali nadgrobni spomenik na jednom od dva iriška „kužna groblja“, gde je sahranjeno više od 1.000 ljudi
O tim vremenima, ali i o našem nemaru, svedoči i jedini preostali nadgrobni spomenik na jednom od dva iriška „kužna groblja“. Parcela na visoravni Kainovac, na kojoj je sahranjeno više od 1.000 ljudi odavno je pretvorena u oranicu, a spomenik je oštećen do neprepoznatljivosti.
Slično su prošli i lazareti, kontumaci (karantini), rasteli (svojevrsna sajmišta, snabdevena dvostrukom pregradom, čiji je razmak bio toliki da se ljudi nisu mogli rukovati, ali su se lako mogli sporazumevati), skele i parlatoriji, u okviru „sanitetskog kordona“ duž čitave Vojne granice između Austrije i Turskog carstva.
Od kako su Turci potisnuti južno od Save i Dunava, ovaj sistem bio je najvažnija zdravstvena mera protiv kuge, jer nijedan čovek, ni roba nisu mogli ući u Monarhiju a da nisu podvrgnuti čišćenju prema strogim propisima.
Kada je razvojačena Vojna krajina, rasformisane su i institucije „sanitetskog kordona“, pa je o njima ostalo tek malo tragova.
Zemunski kontumac
Najznačajniji kontumac na sremskom delu Vojne granice delovao je u Zemunu na mestu današnjeg Gradskog parka, od 1730. do 1872. godine. Bio je to svojevrsni grad – bazar pored varoši, u kome su se pored bolnice, groblja i službenih zgrada, nalazila i skladišta krcata najraznovrsnijom robom, jer su trgovci ponekad ostajali u karantinu i do 40 dana.
Kako je sve to izgledalo, možda je najbolje opisao zemunski trgovac P. Spirita koji o kontumacu baleži da, uz mešavinu jezika koja se tu mogla čuti, ne može da se otrgne utisku nekog istočnjačkog bazara, prepunog „sirove i druge kože u boji, makedonskog meda i voska, maslinovog ulja, tamjana, kornjačinih oklopa, zlatnih i srebrnih poluga, carigradskih perli, presijanskih tepiha, indijskih šalova, raznih začina i mirisa, kiparskog vina i drugi artikala“.
Svojevremeno su tu boravili Dositej Obradović, Vuk Karadžić, Karađorđe, knez Miloš i drugi, između ostalih i poznati francuski pesnik i političar Lamartin.
I mada kontumaca više nema, Gradski park još uvek krase manstir Svetog arhangela Gavrila i crkva Svetog Roka (jednog od svetaca zaštitnika od kuge), koji su sagrađeni na mestu gde su se ranije nalazile pravoslavna i katolička kontumacka kapela. Inače, osim Svetog Roka, na panonskom prostoru, kao sveci zaštitnici od kuge poštuju se i Sveti Sebastijan, Sveti Karlo Boromejski, Sveta Rozalija i Sveti Ivan Nepomuk.
Crkva Svetoga arhangela Gavrila u Zemunskom parku (fotografije levo) i Kapela Svetog Roka u Subotici (fotografija desno)
U mestima koja su ranije stradala od kuge ili bila ugrožena epidemijom, i danas ima kapela, kipova ili ikona posvećenih ovim svecima. Recimo, kapela Svetog Roka u Subotici podignuta je 1738. godine, čim je suzbijena kuga od koje je umrlo više od 1.000 Subotičana. Prvobitno je to bila obična nabijenica, a priča se da su je zidari pravili na kolenima, kako bi bila veća žrtva Bogu. Kasnije je vršila i ulogu župne crkve, a svoj današnji izgled dobila je 1884, po projektu poznatog subotičkog arhitekte Titusa Mačkovića.
Kao retko gde dalje, u Petrovaradinu (najviše postradao za vreme takozvane banatske kuge 1738/39 godine, koja je zahvatila i Srem) postoji čitav niz objekata, pa i pojedinih delova grada koji svojim toponimima podsećaju na teška vremena kužnih epidemija. Tako se sadašnji Novi Majur nekada zvao Rokov, a u tom delu grada je 1808. sagrađena crkva posvećena Svetom Roku. Takođe, kip Svetog Roka, nepoznatog autora, nalazi se u današnjem Starom Majuru, blizu Rokovog potoka.
Petar Blečić
Kako je kuga stigla do Iriga
Zemunski kontumac bio je glavni prelaz iz Turske u carsko – kraljevske nasledne zemlje skoro čitava dva veka. Međutim, i pored strogih propisa o provođenju karantinskih mera zaštite, u njemu nije vladala uvek besprekorna strogost. Tako je u julu 1795. iz Beograda unesena kuga u kontumac, a odatle u zemunsku varoš, zbog čega su mnogi Zemunci izbegli na Frušku goru i okolna mesta i preneli zarazu dalje.
Na taj način započela je epidemija „iriške“ kuge. Inače, kugu u Irig prenela je Irižanka Anđelija Kuzmanović sa vunenim ćilimima koji su pripadali njenoj pomrloj rodbini iz graničarskog sela Krnješevaca.
epidemija, Irig, kontumac, kuga, pošast, Ruma, spomenici, zaraza