Među najneobičnije freske po srpskim manastirima i crkvama spadaju „krilata“ Bogorodica, Sveti Hristofor sa životinjskom glavom, „ćelavi Isus“ i Raspeće Hristovo u Visokim Dečanima, na kojoj su, po Erihu fon Denikenu, prikazani svemirski brodovi sa vanzemaljcima.
Prve dve freske – Bogorodica sa anđeoskim krilima i psoglavi Sveti Hristofor – nalaze se, inače, u manastiru Sukovo, nedaleko od Pirota, a potiču iz 19. veka.
– Likovne predstave krilatih Bogorodice su vrlo retke, pošto se po crkvenim kanonima samo natprirodna bića, poput anđela, slikaju sa krilima. Dodavanjem krila, Bogorodica se uzdiže u red bestelesnih anđeoskih bića, i to, verovatno, zbog isticanja njene neporočnosti, čestitosti, bezgrešnog začeća… Sve se to, uzgred, dešava u vreme svojevrsnog haosa, kada turska vlast slabi, a srpske države još nema, i dogma, zbog niskog nivoa obrazovanja, više nije jasna ni samim sveštenicima, a kamoli narodu. Posledica toga je i da su umetnici, paradoksalno, imali više slobode u radu, nego danas – objašnjava Svetlana Pejić, istoričarka umetnosti pri Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture.
Freska Bogorodica sa krilima (levo) i manastir Sukovo (desno, www.orthphoto.net)
Sadašnja crkva u Sukovu zidana je na temeljima starijeg hrama, između 1857. i 1859, a oslikana deceniju kasnije, 1869. godine, tako da su obe freske, Bogorodica sa krilima i Sveti Hristofor sa životinjskom glavom, nastale praktično u isto vreme. Naslikao ih je izvesni Vasil pop Hristov iz Samokova, bugarskog grada koji je tokom turske okupacije bio regionalni centar sa brojnim kujundžijskim i slikarskim radionicama.
Svetac sa psećom glavom
Psoglavi svetitelj Hristofor iz manastira Sukovo
U crkvi sukovskog manastira nalazi se i neobična freska psoglavog svetitelja Hristofora, čiji praznik pravoslavci slave 9. maja, a rimokatolici 25. jula. Za ovog mučenika iz trećeg veka naše ere vezane su razne legende, a o njemu je pisao i pokojni patrijarh Pavle. Poreklom iz maloazijske pokrajine Likije, krupnog stasa, Hristofor se pre krštenja zvao Reprev ili Reprobus (suprotnost od latinskog probus – dobar), i navodno je pripadao ljudožderskom plemenu psoglavih ljudi. Prema legendi, u želji da služi najmoćnijeg vladara sveta, prihvatio se dužnosti da na leđima prenosi ljude preko velike reke. Jednom prilikom neko dete ga zamoli da ga prenese na drugu obalu. Ali, dok je Reprobus gazio kroz vodu, dete je sa svakim korakom postajalo sve teže, pa se ovome učinilo da na leđima nosi čitav svet. Tada se u liku deteta razotkri Isus i reče Reprobusu da nije nosio svet, već njegovog tvorca, zbog čega ga je, u znak zahvalnosti, i krstio, nadenuvši mu ime Hristonosac (Hristofor).
Na katoličkom zapadu Sveti Hristofor upravo je predstavljen kao krupan čovek koji na ramenima nosi dete Isusa, dok je prikazivanje ovog svetitelja sa psećim (civilizovani stanovnici Grčko – rimskog sveta držali su da većina naroda van granica njihove civilizacije ne govore, već laju, i jedu ljudsko meso) ili magarećim (aluzija na magarca koji je uneo Hrista u Jerusalim) likom karakteristično za pravoslavne zemlje, gde je zabeleženo oko pedesetak takvih primera. Na taj način u Svetom Hristoforu je personifikovana vera u čudotvorno spasenje, što je imalo posebnu težinu u doba robovanja pod Turcima.
Poderane haljine
U najpoznatije neobične freske Srbije spada i takozvani ćelavi Isus, iz pećinske crkve Svetog Petra i Pavla, u blizini sela Rsovci. Prema rečima Peijićeve, ovo delo je najverovatnije samo deo kompozicije koja je predstavljala viziju Svetog Petra Aleksandrijskog i čiji je ostatak izgubljen. Ta priča vezana je za Prvi vaseljenski sabor u Nikeji, koji je sazvao car Konstantin radi uspostavljanja osnovnih dogmi hrišćanstva koje je dobilo status državne religije, i na kome je, između ostalog, osuđena Arijanska jeres.
Ćelavi Isus (levo) i pećinska crkva Sv. Petraa i Pavla kod sela Rsovci (desno)
– Tada je Sveti Petar Aleksandrijski imao viziju Hrista kao gotovo nagog dečaka u poderanim haljinama. Pošto je prepoznao Hrista, Petar ga je pitao: Ko ti, Hriste, razdera rizu? Na to mu je Isus odgovorio: Arije prokleti. I to je bio jedan od argumenata protiv Arijanaca. Kada se predstavlja taj događaj, slikaju se Petar i Hristos kao dečak u poderanim haljinama, kako razgovaraju, dok se Arije ponekad slika, a ponekad ne. U Rsovcima je sačuvan samo Hrist, na kome se jasno vidi pocepana riza. Smatra se da ta freska se potiče iz 13, 14. veka, ali ja mislim da je nastala kasnije, u ranom 17. veku, i da je naslikao ne mnogo talentovan slikar, zbog čega Hrist izgleda kao ćelavi mladić, a ne dete – kaže Pejićeva.
Petar Blečić
Vanzemaljci na freskama?
Švajcarac Erih fon Deniken nagovestio je još sedamdesetih godina prošlog veka da su dva oblika nalik na komete, unutar kojih se nalaze ljudske figure, prikazana na fresci Hristovog raspeća u Visokim Dečanima, svojevrsni dokaz da su našu planetu posetili vanzemaljci. Međutim, stručnjaci kažu da je “Deniken manjak znanja kompenzovao viškom mašte”, i da je tu zapravo reč o predstavama Sunca i Meseca, koji se poistovećuju sa Starim (Mesec), odnosno Novim zavetom (Sunce). Kometoliki oblik nebeskih tela nastao je kao spoj kruga i strelice koja označava pravac kretanja (zraci sugerišu isijavanje svetlosti, pošto se ranije verovalo da i mesec ima sopstvenu svetlost), pri čemu se jasno vidi da ljudska figura u Mesecu sa čežnjom gleda na scenu sa koje odlazi.
Freska Raspeće Hristovo (levo) iz manastira Visoki Dečani (desno)
Bogorodica sa krilima, ćelavi Isus, Deniken, ljudožder, Raspeće Hristovo, Sukovo, svetac sa psećom glavom, Sveti Hristofor, svetog Petra i Pavla, vanzemaljci, Visoki Dečani
Međutim, stručnjaci kažu da je “Deniken manjak znanja kompenzovao viškom mašte”, a “stručnjaci” su svoj manjak znanja o hipersoničnoj aerodinamici kompenzovali verskim tumačenjima i objašnjenjima o navodnim astronomskim neznanjima tadašnjih freskopisaca.