MAJKA SVOG NARODA: Omogućila obrazovanje devojčica, kroz zadruge osnaživala žene

U isto vreme kada su se svetske sufražetkinje druge polovine 19. veka borile za pravo glasa, pravo na rad i svojinu, u Srbiji se javljaju prvi znaci pokreta za ženska prava. Po ugledu na feministikinje u Evropi i SAD, koje su mahom udate, ugledne bele žene iz srednje ili više klase čiji uticajni muževi ili očevi odobravaju njihovo delovanje, jedna Novosađanka zalagala se obrazovanje ženske dece.

Istovremeno, ona je i inicijatorka ideje o osnivanju ženskih zadruga sa ciljem da se poboljša položaj žena u društvu i da obrazovanje ne bude više privilegija muškaraca.

Savka Subotić rođena je 11. oktobra 1834. godine u uglednoj trgovačkoj porodici Polit u Novom Sadu. Na formiranje njenih stavova o svetu i o ulozi žene u društvu veoma je uticala majka Julijana Polit, a roditelji su je sa samo četiri godine poslali u „ler“, privatnu školu za osnovno obrazovanje ženske dece. Zahvaljujući dobrostojećoj porodici i podršci, Savka Subotić je stekla najviše obrazovanje koje je tada bilo dostupno ženskoj deci, iako u to vreme osnovna škola nije bila obavezna, posebno ne za devojčice.

Od 1846. školovala se u Temišvaru, ali se situacija 1848. godine posle srpsko – mađarskog sukoba drastično izmenila, jer je Savkin otac, Jovan Polit, izgubio imanje, pa se porodica preselila u Beč, gde je devojčica Savka nastavila školovanje u katoličkom internatu. U tom gradu se 1851. godine, sa 17 godina, udala za advokata, književnika i političara Jovana Subotića (1817 – 1885), jednog od najznačajnijih predstavnika Srba u Habzburškoj monarhiji u 19. veku, koji je bio velika podrška njenim naprednim idejama.

Godinu dana posle venčanja, Savka je rodila prvo dete, Dejana, koji je kasnije postao ruski gubernator Mandžurije, a zatim još sedmoro dece: Žarka, Vidu, Vericu, Vojislava, Branislava, Ozrena i Jefimiju. Žarko i Vida su umrli kao deca, a Vojislav će postati lekar i jedan od osnivača Medicinskog fakulteta u Beogradu.

Porodica Subotić je često menjala mesto prebivališta prateći Jovana Subotića. Tako se iz Beča 1853. godine sele u Novi Sad, gde su živeli do 1861. godine, kada prelaze u Vukovar, a naredne godine u Zagreb. Godine 1874. sele se u Osijek, a deset godina kasnije, tj. 1884. nastanjuju se u Zemunu, u kom njihov sin Vojsilav započinje službu kao lekar, a kasnije i kao hirurg. Savkin rođeni brat, doktor Mihajlo Polit – Desančić je, takođe, bio priznata ličnost u srpskoj javnosti.

Međutim, Savka Subotić nije ostala u senci poznatih muških članova svoje porodice, a zbog svog angažmana svrstava se među najznačajnije Srpkinje 19. veka. Umrla je 1918. godine u Novom Sadu, a sahranjena je u porodičnoj grobnici u Zemunu.

Još od mladalačkih dana, obrazovana, ambiciozna i veoma energična, bavila se socijalnim životom žena, a bila je i poznata retoričarka. Deo javnosti sumnjao je da joj govore po kojima je bila poznata piše suprug Jovan Subotić, a ona je tek posle njegove smrti uspela da dokaže da je svoje retoričke bravura sama pisala. Sve do danas ostali su upamćeni, često citirani, njeni vatreni govori o političkoj situaciji u zemlji, a posebno o položaju žena u javnom životu. Umela je da govori satima, bez pauza i bez posebnih priprema i unapred pripremljenih beležaka, odnosno teza. Pomenute govore objavljivali su najeminentniji časopisi tog doba u Novom Sadu, Beogradu, Zagrebu, Pešti, Beču, Lajpcigu…

Na možda najčuvenijem predavanju Savke Subotić „Žena na Istoku i na Zapadu“, održanom u Naučnom klubu u Beču novembra 1910. godine, a koji je objavljen u novosadskom „Braniku“ 1911. godine i to kao posebna publikacija, Savka je između ostalog kazala: „…Zakoni duhovnog života nisu različni kod čoveka i žene, a što se čini neka razlika to dolazi od razlike u zanimanju kroz stoleća i od višeg školskog obrazovanja. Čovek je slobodan kao ptica u kavezu, može se slobodno kretati u određenim granicama. Tu slobodu, pak nije priroda uskratila ženskinju, nego muškarac. Oni su pravom jačeg na kuću ograničili delokrug žene…“.

Jovan Subotić (slika je preuzeta sa suburbium.org)

Nakon navedenog predavanja dr Bernhard Minc nazvao ju je „Die Mutter ihres volkes“, odnosno „majkom svoga naroda“, a njena popularnost postala je opšteprisutna u Roterdamu, Lisabonu, Londonu, Glazgovu, Kopenhagenu i Parizu. U velikim evropskim prestonicama usledila je velika potražnja za prevodima Savkinih radova, njenim fotografijama i biografijom. Vek romantizma i nacionalnog preporoda i te kako je imao velikog uticaja na delatnost Savke Subotić. Studiozno je istraživala dostignuća narodnog epskog stvaralaštva i kulturnog nasleđa, a na podsticaj supruga Jovana, sama Savka je imala uverenje da bi afirmisanjem narodne umetnosti tkanja rukotvorina, u velikoj meri doprinela promeni statusa i slike žene u ondašnjem javnom životu društva Habzburške monarhije, ali i svih ostalih zemalja Evrope.

Savka se posvetila i izučavanju vezova i tkanina, ne samo sa područja Srpske Vojvodine, već i iz celog regiona. Smatrala je da žena svojim rođenjem nije predodređena isključivo za ulogu majke i domaćice, već da ima pravo na obrazovanje i rad. Na temeljima materijalističke filosofije Georga Bihnera i Ernsta Hekela, izgradila je sopstveni pogled na svet koji je podrazumevao podsticanje kulta narodne radinosti za domaće potrebe, ali i za strana tržišta. Na taj način su i ideje liberalnog kapitalizma ugrađene u filosofske i umetničke okvire Savkinog shvatanja uloge žene u javnom životu društva. Navedene ideje opisane su u njenom kapitalnom delu „O našim narodnim tkaninama i rukotvorinama“, publikovanim u Letopisu Matice Srpske 1904. godine.

Još u ranim danima, Savka je putovala po vojvođanskim selima, ali i u različite krajeve Slavonije, Bosne, Srbije, Crne Gore i Banata, gde je vršila uticaj na srpske žene sa sela da svoje rukotvorine izlažu u javnosti. Do tada prikupljene sopstvene rukotvorine izložila je na zemaljskoj izložbi u Pešti i to je senzacionalno odjeknulo kod publike. Na osnovu njenih instrukcija, brojne peštanske i bečke aristokratske porodice, počele su tada da uređuju enerijer svojih domova i palata na „srpski način“, odnosno prilježno su uređivale čuvene „srpske sobe“. Posebno je značajna izložba održana u Pragu 1910. godine. U „Brankovom kolu“ objavljivana su pisma koja je Savki Subotić upućivala Zorka Janković hvaleći njeno zalaganje za predstavljanje srpskih narodnih rukotvorina i rada srpskih žena u najboljem svetlu. Godine 1911. učestvovala je na kongresu feministkinja u Budimpešti.

Cilj Savke Subotić bio je da se prizna rad žena sa sela, koje su bile u znatno lošijem položaju u odnosu na one koje su živele u gradovima. Pored putopisnih književnih dela (naročito o običajima i životu bugarskog, srpskog i grčkog naroda, kao i zapisa o haremu paše Adakaleha), podstakla je osnivanje prvih ženskih zadruga i instituta. U Novom Sadu je 1867. godine osnovana „Prva ženska zadruga“, koja je pomagala ženama da postanu učiteljice i to je bila isključiva zasluga Savke Subotić. Posebno se zalagala za osnivanje škola gde bi se obrazovale talentovane, ali siromašne srpske devojčice. Njenom zaslugom osnovane su više devojačke škole u Novom Sadu i Pančevu (1874). Godine 1903. pridružila se ligi izuzetnih dama koje su osnovale Kolo srpskih sestara Nadeždi Petrović, Delfi Ivanić i Katarini Milovuk i postala predsednica tog udruženja, zatim predsednica Srpskog narodnog ženskog saveza, Dobrotvorne zadruge „Srpkinja Novosatkinja“, ali i počasna predsednica Srpskog ženskog instituta u San Francisku.

Na govoru koji je povodom imenovanja za predsednicu Kola srpskih sestara održala u beogradskoj Velikoj školi, Savka Subotić je izrekla da „svaki narod koji teži kulturnom napretku mora uvek početi od deteta“, ali i da „od načina odgojenja i obrazovanja dece zavisi njihova budućnost i budućnost naroda iz koga su ponikli“.

Savkina delatnost izazivala je veliko poštovanja, pa su joj uručena i mnoga priznanja, kao i pohvale srpskog i ruskog dvora. Od američkog feminističkog udruženja dobila je počasnu značku, a primila je i ruska carska, kao i srpsko – crnogorska kraljevska odlikovanja. Upravo njoj posvećena je knjiga „Srpkinja“ u izdanju Dobrotvorne zadruge Srpkinja iz Iriga, izdata u Sarajevu 1913. godine.

Srpska „Madam Roland“, kako je Miletić nazivao Savku po imenu francuskog narodnog junaka (a njenog supruga Jovana, „Madam Rolandistom“), preminula je 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu, a zalaganjem članica Dobrotvorne zadruge Srpkinja Novosatkinja posmrtni ostaci su joj preneti u porodičnu grobnicu u Zemunu. Savkina književna i rukopisna zaostavština sačuvana je u arhivskim zbirkama Rukopisnog odeljenja Matice Srpske.

Porodična grobnica Subotića na Zemunskom groblju (slika je preuzeta sa sr.wikipedia.org)

Savka Subotić je bila izuzetna retoričarka, koja je u svojim govorima posebno isticala značaj uključivanja žena u školski sistem i osnivanja ženskih udruženja, koja bi, pored humanitarnog karaktera, delovala u pravcu poboljšanja položaja žena u srpskom društvu. Njena predavanja objavljivali su tadašnji listovi, a predavanje „Žena na istoku i zapadu“, održano u Naučnom klubu u Beču novembra 1911. godine, objavila je novosadska štamparija „Branik“.

Zalagala se za emancipaciju i obrazovanje žena i omladine, trasirala je put za osnivanje viših ženskih škola, pomagala osnivanje ženskih zadruga i dobrotvornih udruženja, podržavala ekonomsko osnaživanje žena, ali je istovremeno beskompromisno kritikovala društveni i politički život u Kraljevini Srbiji, piše Gordana Stojaković u knjizi „Savka Subotić (1834–1918): Žena koja nije ni­šta prećutala“. Njeni feministički stavovi bili su poznati u Evropi i Americi, što je i formalno potvrđeno počasnim članstvom međunarodnim ženskim organizacijama. Govori Savke Subotić objavljivani su u srpskim, bečkim, peštanskim listovima, pisala je i objavljivala aforizme a deo je, u prevodu na engleski jezik, objavljen u američkim listovima početkom 20. veka.

Tekst je preuzet sa sowa-media.org, prva slika u tekstu: https://zenskimuzejns.org.rs