Zbog savremenog načina života, u porodicama se manje prepričavaju legende i slušaju priče iz prošlosti, pa je i priča koja sledi skoro zaboravljena. Međutim, pismeni tragovi o nastanku i nazivu tih sela ostali su zapisani i sačuvani u zbirci dokumenata Time Rajića, prvog upravnika Istorijskog arhiva u Zrenjaninu.
U prvoj polovini 18. veka jugoistočno od Pančeva nije bilo naseljenih mesta, sem ostataka nekih selišta, koji su ukazivali na siromaštvo stanovništva koje je na ovim ogromnim prostorima ranije živelo. Posle proterivanja Turaka iz Banata, 1718. godine, na oslobođene prostore kolonizovano je stanovništvo iz svih krajeva austrijske carevine, a najveći broj stizao je iz Srbije, koja je još bila pod turskom vlašću. Zapuštena banatska zemlja, nakon odlaska Turaka, iziskivala je mnogo rada i radne snage, koja bi bare i močvare pretvarala u plodne oranice. Pridošlo stanovništvo biralo je staništa sa najboljim uslovima za život, najčešće pored Tamiša, zbog tekuće vode. Kako pravih naselja i nije bilo, svako je mogao da bira mesto za stanište i količinu obradive zemlje gde je hteo i koliko je hteo. Međutim, svi naseljenici imali su i dve obaveze prema austrijskom carstvu: odanost vladaru i čuvanje granice od upada Turaka na teritoriju carstva, odnosno u Banat.
„Stanovi” oko močvare
Pri naseljavanju, ono stanovništvo koje se bavilo stočarstvom tražilo je velike i bogate pašnjake koji su se prostirali na jugoistoku od Tamiša. Jedini nedostatak tih širokih, nenastanjenih prostora bio je nedostatak tekuće vode, neophodne za ljude i stoku. Kopanjem bunara, problem vode bio je rešen. Stočarstvo, za koje je veliki broj Srba iz Srbije i bio opredeljen, bilo je naročito rasprostranjeno oko alibunarsko – ilandžanske močvare, u čijoj okolini su nicale zemunice mnogih porodica koje su živele od stočarstva. Na pojedinim mestima okupljalo se više porodica, koje su bile u srodstvu. Te naseobine zvale su se „stanovi”, a ime su dobijale po najstarijem članu iz plemena.
Među mnogobrojnim stanovima u okolini močvare, u blizini jedne humke, nalazio se „Čiča Radojkov stan”, koji su činile porodica starca Radojka, okružene porodicama koje su imale zemunice u okolini. Čiča Radojko je, sa svojom porodicom došao u Banat iz Bosne, bežeći ispred turske osvete zbog sinova koji su u domovini ratovali protiv Turaka. On je imao šestoro dece – pet sinova i kćerku. U „Stanu čiča Radojka” bio je i njegov sin, sveštenik Boža, jedino svešteno lice u banatskom bespuću, koji je obavljao svešteničke obrede za sve „stanove” u okolini.
Svedočanstva prošlosti: Stranice koje se čuvaju u Istorijskom arhivu Zrenjanina (foto: ilovezrenjanin.com)
Nedaleko od te naseobine nalazio se „Stan starca Vuleta”. Vule se u Srbiji borio sa austrijskom vojskom protiv Turaka, pa je morao da prebegne u Banat. U njegovom „stanu” bilo je mnogo dece, ali on je imao samo jednog sina koji se zvao Dobrica. Izuzetno ga je voleo i živeo za dan kada će ga oženiti i proširiti svoju malobrojnu porodicu. Sa zapadne strane od „Čiča Radojkova stana” nalazio se „Stan starca Jerka”, čija se mnogobrojna porodica još 1716. godine naselila u Banat iz okoline Užica.
Mačem na svatove
Iznenadni upadi Turaka u Banat, sve do sredine osamnaestog veka, bili su česti i veoma surovi, jer su uz pljačku Turci odvodili stanovništvo u ropstvo, ubijali i palili letinu. Zbog toga je bojazan stanovništva od upada Turaka bila opravdana i veoma velika. U jednom takvom upadu, sredinom tridesetih godina osamnaestog veka, Turci su napali Pančevo, popalili grad, deo stanovništva poubijali, deo porobili, a manji broj se spasao bežeći. Pobeglo stanovništvo se uputilo prema „stanovima”, za koje su znali da postoje, tamo tražilo pomoć i našlo privremeno utočište.
Pravoslavna crkva u mestu Dobrica (slika levo, foto: wikipedia); Selo Margita (slika desno, foto: facebook/Moja Vojvodina moj dom)
Među izbeglima bila je i lepa devojka Margita iz Pančeva, koja je sa svojom porodicom bila smeštena u „Stanu čiča Radojka”. U nju se zagledao čiča Vuletov sin jedinac Dobrica. Svadba je među porodicama bila brzo ugovorena, te je mladoženja Dobrica sa svojim svatovima krenuo po Margitu. Zadovoljstvo u oba „stana” bilo je veliko, posebno u mladoženjinom, jer je „Stan čiča Vuleta” s nestrpljenjem čekao ženidbu jedinca Dobrice.
Iznenada, niotkuda, pojavili su se Turci. Nespremni svatovi, a i ostali živalj, nisu mogli da pruže nikakav otpor turskom maču. Nemilosrdni, željni osvete i pljačke, Turci su poubijali sve svatove i meštane koji su se nalazili u blizini „Čiča Radojkova stana”. Među ubijenima bili su i mladoženja Dobrica i nevesta Margita.
Margitina humka i Dobričin krst
U „stanovima” je ostalo malo ljudi, a među njima je bio i sveštenik Boža, koji je, u vreme turskog upada bio u poseti svojoj sestri, te je izbegao tursko krvoproliće. Njemu je pripao najteži posao: da sahrani mnogobrojne sunarodnike. Znajući za ugovorenu svadbu i mladence, jer je na svadbu i venčanje i žurio, on ih je posebno pažljivo sahranio. Margita je sahranjena sa istočne strane humke, u blizini „Čiča Vuletina stana”. U njenoj blizini sahranjen je i Dobrica, čiča Vuletov sin jedinac. Dobrici je majka podigla veliki drveni krst sa kukavicom na vrhu.
Jarkovac DTD (foto: panoramio/M. Vukovic)
Mesta gde su sahranjeni nesrećni mladenci, okolni živalj dugo je zvao „Margitina humka” i „Dobričin krst”. Prilikom formiranja i uređivanja sela u Banatu u drugoj polovini 18. veka, u narodu su se zadržala ta imena. Selo u blizini Margitinog groba nazvano je Margita. U blizini mesta gde je sahranjen Dobrica selo je dobilo ime Dobrica. Na zapadu od Margite nalazi se selo Jarkovac, gde je „stan” imao čiča Jerko, ali je pređašnje ime Jerkovac, promenjeno u Jarkovac. Ta sela u Banatu i danas postoje.
Nada Boroš
Izvor: časopis „Zavičajac”
Banat, Dobrica, Jarkovac, Jerkovac, Margita, Pančevo, stanovi, Tima Rajić, Turci, zrenjanin