Svakodnevno upotrebljavamo pozdrav ZDRAVO! Ipak, malo znamo o tome kada je, kako i gde ovaj pozdrav, u srpskom i drugim južnoslovenskim jezicima, nastao i zaživeo u svakodnevnoj upotrebi. Sledi priča o tome kako su mladi somborski Srbi, pre jednog i po veka, taj pozdrav uveli u svakodnevni govor.
Šezdesetih godina 19. veka u Somboru, tada pretežno srpskom i bunjevačkom gradu (prema podacima popisa iz tog vremena ovde je tada živelo oko 46 odsto Srba i oko 23 odsto Bunjevaca), u kome je snažan uticaj na mlade i obrazovane Srbe imala organizacija „Ujedinjena omladina srpska“ (čiji je jedan od najviđenijih predvodnika bio i mladi Laza Kostić), pokrenuto je omladinsko udruženje „Gružani“, nazvano tako po okrugu Gruža u Srbiji, čiji su stanovnici, kako beleži Nika Maksimović, Somborcima bili uzor srpskog rodoljublja, pregalaštva i junaštva. U somborskim “Gružanima” su najviđeniji omladinci bili potomci uglednih i imućnih ovdašnjih starih srpskih porodica Bikar, Vukićević, Konjović, Popović, Vujić, Lalošević, Maksimović, Leović, Jerasović, Grgurov itd.
Mladi Laza Kostić, jedan od predvodnika Ujedinjene omladine srpske, koji je imao znatan uticaj i na somborske “Gružane” (slika levo); Nika Maksimović, jedan od predvodnika somborskih “Gružana” (slika desno)
Mladi somborski „Gružani“ bili su izuzetno aktivni u svojim zalaganjima za slobodu, narodna i ustavna prava, prosvetu, napredak i boljitak ovdašnjih Srba. Propovedali su svoja načela u crkvi, na školskim katedrama, pozornicama, tribinama, besedama i prelima ili su pisali po listovima, a osnivali su i korisne ustanove srpskog naroda (pevačku, šahovsku, pozorišnu). Mnogi od njih, koji su završili visoke škole u Pešti, Beču ili Požunu (Bratislavi), postali su gradski upravitelji, te su, kako piše Nika Maksimović, vladali neograničeno, sretno i slavno, u čistom srpskom duhu u Somboru, u okolini, u Bačkoj… Vodili su otvorenu politiku svetu na vidiku, prezirali su diplomatisanje i mrska im je bila svaka politička taktika, već su jurišali – pa šta Bog da i sreća junačka!
„Gružani“ su javno govorili samo srpski jezik, mada su, završivši visoke škole, savršeno znali nemački i latinski, a znatan deo njih i mađarski, te su, malo pomalo, potpuno iz društvenog života u Somboru istisnuli nemački jezik. Maksimović piše da kada bi kakva srpska frajlica (gospođica) po modi tadašnjeg vremena počela da „nemča“ (govori nemački), „Gružanin“ bi joj prišao i pitao je: A zašto nemčate? Pa ionako se zna da Vi, gospođice, ne znate nemački. I to je bio lek, a takva „frajlica“ brzo je postajala najgružanskija srpska sestrica.
U vreme delovanja somborskih „Gružana“ ljudi su se pozdravljali sa „Sluga“, „Sluga pokoran“, „Ljubim ruke“, „Pomoz’ bog“, „Faljen Isus“ ili „Servus“ (mađarski pozdrav koji je ušao u srpski i bunjevački govor). „Gružani“ su ove pozdrave smatrali nedostojnim slobodnog čoveka i počeli su međusobno da se glasno i gromko pozdravljaju pozdravom ZDRAVO!. Naravno, taj pozdrav nije bio izmišljen u Somboru, ali je (moguće po ruskom uzoru) u svakodnevni govor uveden upravo ovde. Tim pozdravom su se pozdravljali i braća i sestrice „Gružani“, a Nika Maksimović u svojim sećanjima piše kako niko nije umeo to ZDRAVO! tako gromovito izreći kao Joca Jeras (Jerasović), kada bi sa praga svog dućana na ćošku Solarskog sokaka (Čitaoničke) i Glavne ulice, ovim pozdravom pozdravljao nekog „Gružanina“ ili „Gružanku“, te se sve orilo odonud ispreka od varoške kuće.
Jerasovo ćoše (dućan Jerasovića) sa kojeg je Joca Jeras gromovito pozdravljao pozdravom ZDRAVO!
Kako je Sombor tada bio jedini grad u čijoj su se Srpskoj učiteljskoj školi (Preparandiji) školovali budući srpski učitelji, oni su ovaj pozdrav raširili po svim krajevima u kojima su kasnije bili u službi kako po Vojvodini, tako i po Srbiji, Bosni i Hercegovini, Lici, Slavoniji, Dalmaciji… Nešto kasnije ZDRAVO! je kao svoj zvaničan pozdrav prihvatio i raširen Sokolski pokret.
Staro zdanje somborske Preparandije, sagrađeno 1863. godine (fotografija s početka 20. veka)
Dakle, mladim Somborcima, od pre jednog i po veka, dugujemo uvođenje u upotrebu ovog, danas široko raširenog, pozdrava u svakidašnjem našem govoru.
Milan Stepanović (tekst i fotografije; preuzeto sa Ravnoplov.rs; prva fotografija u tekst je preuzeta sa executivesecretary.com)
Gružani, Laza Kostić, pozdrav, Sombor, Srpska učiteljska škola, Zdravo