Najveća umetnička slika na prostoru bivše Jugoslavije, ulje na platnu “Bitka kod Sente”, koja zauzima površinu od 40 kvadrata, čuva se u Somboru. Računajući i pozlaćeni ram, koji je takođe umetničko delo, široka je sedam, a visoka čitavih četiri metara. Naslikao ju je mađarski umetnik nemačkog porekla Ferenc Ajzenhut i izložena je u zgradi somborske Skupštine opštine, takozvane Županije, a da bi tu bila unesena, svojevremeno je probijen zid do tavanice.
Zahvaljujući svojoj veličini, “Bitka kod Sente” je već 110 godina u Somboru, iako je 1930. godine pretila opasnost da ovo delo “ode” iz grada. Naime, kada je 1929. Jugoslavija podeljena na banovine, centar Dunavske banovine postao je Novi Sad, čime je Sombor, koji je dotad bio centar Bačko – bodroške županije i nadređen Novom Sadu, izgubio na značaju. Novosađani su zato tražili da se slika prenese u njihov grad, ali nisu imali gde da je stave, jer je zgrada Banovine, kasnije Izvršnog veća i Skupštine, počela da se pravi tek 1936. Tako je izbila svađa u koju se uključila i administracija, a onda i Beograd, koji je tražio da se slika prebaci u Narodni muzej i zaštiti. Spor je presudio Somborac Veljko Petrović koji je izdejstvovao da slika ostane na mestu na kome je oduvek i bila.
Zgrada Županije u Somboru
Kao i “Seoba Srbalja”, našeg proslavljenog slikara Paje Jovanovića, i Ajzenhutova “Bitka kod Sente” rađena je za Milenijumsku izložbu, koja je 1896. godine organizovana u Pešti, povodom proslave hiljadugodišnjice dolaska Mađara u Panonsku niziju. Međutim, slično Jovanovićevom delu, ni ova slika nije bila završena na vreme za izložbu, što je, na neki način, sreća u nesreći, jer bi, u protivnom, verovatno ostala u Mađarskoj.
– Bila je to proslava svetskih razmera i svaki grad koji je držao do sebe obeležio je tu godišnjicu na primeren način. Sombor, koji je, kao slobodan i kraljevski grad, bio administrativni centar tadašnje Bačko – bodroške županije, koja je zahvatala celu današnju Bačku, deo Mađarske (grad Baju) i Novi Sad, učinio je to ovim monumentalnim delom. Iako na slici piše da je naslikana 1896, to nije tačno, jer je završena 1898. Uramljena je u Minhenu, a onda Dunavom prevezena brodom, na 25 kilometara od Sombora. Pošto nije mogla da prođe kroz vrata, odlukom Županijskog senata probijen je zid do tavanice, i tako je uneta u ovu zgradu – priča penzinisani sociolog i somborski hroničar Milan Vojinović.
Turistička atrakcija: U “Bici kod Sente” danas učestvuju brojni posetioci
Tema slike i izbor umetnika bili su potpuno primereni okolnostima. Naime, Bitka kod Sente, koja se odigrala 11. septembra 1697, označila je kraj takozvanih bečkih ratova. U sudaru austrijske (od 70.000 vojnika, među kojima i 10.000 Srba) i turske vojske (od 130.000 ljudi), Osmanlije su pretrpeli katastrofalan poraz, posle koga su odbijeni preko linije Save i Dunava, da se više nikada ne vrate u ove krajeve. Za nepuna tri sata, koliko je trajala ova bitka, zahvaljujući faktoru iznenađenja i boljem naoružanju austrijske vojske, poginulo je oko 30.000 elitnih turskih, i svega 429, uslovno rečeno, austrijskih vojnika.
– U sastavu austrijske vojske, koju je predvodio princ Eugen Savojski, bile su još i ugarske i srpske snage, među kojima i odred od 500 Somboraca. Turci su, inače, znali da Savojski dolazi, ali su pretpostavljali da ne može brzo da stigne do Sente, pošto je Bačka tada bila pod baruštinama i močvarama. Međutim, austrijska vojska ih je iznenadila, u čemu je ključnu ulogu odigrao kapetan Jovan Popović Tekelija, deda kasnije čuvenijeg Save. On je poznavao prolaze kroz močvaru, kroz koje je proveo austrijsku vojsku, a onda u silovitom jurišu udario na iznenađene Turke. U toj bici zarobljen je i Kisig Džafer paša, glavnokomadujući turske vojske, koji je kasnije pogubljen – objašnjava Vojinović.
Ajzenhut, svojevremeno jedan od najpopularnijih slikara ovog dela Evrope
Prema rečima našeg sagovornika, postoji više razloga što je izrada slike poverena upravo Ferencu Ajzenhutu (rođen 1857 u Bačkoj Palanci, umro je 1903. godine u Minhenu), svojevremeno jednom od najpopularnijih slikara ovog dela Evrope. Poreklom dunavski Švaba, koji se smatrao Mađarom, zbog čega je pravo ime Franc promenio u Ferenc, ispunjavao je sve uslove “tendera” na kome je tražen slikar sa ovih prostora, koji se, ako već nije Mađar, bar oseća Mađarem.
– Ajzenhut je, osim slikarstva, voleo i putovanja. Zna se za njegovih devet boravaka duž celog Sredozemlja, od zemalja Magreba, sve do Samarkanda i Buhare. Tako je i ugovor za izradu ‘Bitke kod Sente’ potpisan 1895. u Tenerenu. Tom prilikom Ajzenhutu je isplaćeno je 12.000 forinti, što je suma za koju je onda moglo da se kupi oko 40 hektara najplodnije bačke oranice, pri čemu je zemlja tada bila mnogo skuplja nego danas – kaže naš sagovornik.
“Bitka kod Sente”, inače, važi za najznačajnije Ajzenhutovo delo. Stručnjaci se slažu u oceni da je najveći domet slike njeno kompoziciono rešenje. Kao što se vidi, čitavu donju desnu četvrtinu platna zauzimaju četiri austrijska vojnika u prirodnoj veličini, dok je peti malo uvučen u kompoziciju. Pošto su nam okrenuti leđima time je postignut psihološki utisak da posmatrač za njima stupa u događaj, odnosno bitku.
Ipak, glavna ličnost slike svakako je Eugen Savojski, koga je slikar postavio levo od fizičkog centra slike, na belog konja, kao što i priliči pobedniku. Zrak tek izašlog sunca osvetljava samo njega i njegovog konja, dok on, svestan veličine svoje pobede, upire mač ka suncu, stavljajući sebe u istu ravan sa suncem.
– Najtamniji deo je fizički centar slike, u kome je i crni konj ugarskog grofa Palfija, čime je naglašena tragika poraza Kisig Džafer paše, koga austrijski vojnici privode Savojskom. Da bi izazvao osećaj panoramske dubine, umetnik se poslužio određenim trikovima. Tako grof Palfi, umesto mača, u ruci drži tursku sablju, koja podsvesno skreće pogled ka zastavama u pozadini, i dalje ka bojištu. Konjanik na levoj strani je ugarski grof Deak, a jahač iza Eugena Savojskog, verovatno predstavlja samog umetnika, Ajzenhuta. Kurizitet je da je u slikanju te ličnosti primenjen fenomen Mona Lize, kao i sa leđima četvorice vojnika, pa imate osećaj da vas gleda iz svih uglova – kaže Vojinović.
Sveti Pavle na ramu slike
I ram umetničko delo
Sam ram slike “Bitka kod Sente” takođe je umetničko delo. Izađen je u Nemačkoj, u drvetu sa zlatnom pozlatom, a na njemu su predstavljene zastave dve vojske i oružja korišćeni u bici.
U vrhu rama nalazi se zastava Bačko – bodroške županije i prikaz Svetog Pavla, zaštitnika županije, dok se nešto niže, sa leve strane, vidi glava zmije, kojom je simbolički prikazano da se ovom bitkom stalo za vrat turskoj “nemani”.
Bitka kod Sente, najveće ulje na platnu, slikarstvo, Sombor