Jedan od naših najvećih “brendova” u Srednjem veku bio je srpski mač, za kolekcionare neprocenjive vrednosti, jer se danas širom sveta može naći tek stotinak primeraka. U Mađarskoj se trenutno nalazi oko tridesetak srpskih mačeva (ugarska varijanta), dok ih u Srbiji ima deset, od kojih se najreprezentativniji čuva u Valjevskom muzeju. Nedostaje mu deo sečiva, a na njemu je urezan znak krsta u krugu, čest na mačevima iz Srbije.
Ovo oružje pripada grupi velikih viteških mačeva, koji su preovladavali u Evropi u 14. i 15. veku, sa drškom za dve ruke i dvoseklim sečivom, ukupne dužine od oko 110 centimetara i prosečnom težinom manjom od dva kilograma. Međutim, specifičnost srpskih mačeva ogleda se u tome što ih je, uz sve to, krasila i nakrsnica u obliku latiničnog slova “S” i razne varijante červrtastih jabuka.
Srpski mačevi su prepoznatljivi po nakrsnici u obliku slova S i četvrtastoj jabuci
Iako su donedavno razni stručnjaci ovakve mačeve određivali kao ugarske, odnosno venecijanske, magistar arheologije Marko Aleksić, trenutno najveći autoritet za srednjevekovne mačeve na Balkanu, otkrio je da je njihova zemlja porekla zapravo Srbija. Odatle su se vremenom raširili po okolnim zemljama, gde dolazi do manjih varijacija u obliku jabuke mača i nakrsnice.
Prema Aleksićevim rečima, najmlađu i najpopularniju varijantu “srpskih” mačeva predstavljaju takozvani “spade skijavoneše” (Skijavone – Sloveni iz Dalmacije u službi Venecije, koji su bili naoružani tim oružjem), kovani u Veneciji od druge polovine 15. do prvih decenija 16. veka. “Spade skijavoneše” su, inače, imali jednoručni rukohvat, budući da su pravljeni u vreme kada se pojavljuje vatreno oružje, a sa scene odlaze teški oklopnici, pri čemu se sablja pokazuje kao efikasnije oružje od mača.
– U mojoj knjizi prvi put su ozbiljno obrađeni srednjevekovni mačevi iz Srbije, Hrvatske, Slovenije, Bugarske i drugih balkanskih država, što dosad niko nije uradio. Jedan od prvih koji je pisao o ugarskoj varijanti srpskih mačeva bio je pokojni Juard Oukšt, najveći svetski stručnjak za pozno srednjevekovne mačeve. Karakteristika tih ugarskih mačeva je da su na sečivu imali tri žljeba. Međutim, Oukšt ih nije definisao. Prvi koji ih je definisao je Poljak Marijan Glosek. On je mačeve sa ovim osobinama istraživao šezdesetih godina i nazivao ih venecijanski mačevi, jer je znao za “skijavoneše”. Ipak, ja sam istražio oko 90 odsto poznatih nalaza i utvrdio da najstariji primerci potiču iz Srbije – kaže naš sagovornik i napominje da je Glosek podržao njegovo otkriće.
Marko Aleksić sa srpskim mačem (slika: www.slobodanjovanovic.org)
Aleksić objašnjava da se primerci srpskih mačeva sa naših prostora razlikuju u odnosu na ugarske i italijanske, pre svega po tome što im je nakrsnica blago povijena, kao u slučaju mačeva iz Užica, sa lokaliteta Limski potok, odnosno iz sela Slijepčević u Mačvi. Takođe, naši primerci nisu toliko “uniformni” poput ugarskih i italijanskih, koji su, po svemu sudeći, kovani u velikim serijama u većim radionicama.
– Najstariji primerci srpskih mačeva pravljeni su na teritoriji Srbije najverovatnije sredinom 14. veka. U tom smislu, bio mi je dragocen istorijski podatak do kog je svojevremeno došla Đurđica Petrović, veliki istraživač srednjevekovnog oružja, priznata širom stare Jugoslavije, koja je prilikom istraživanja Dubrovačkog arhiva pronašla testament izvesnog kovača iz 1391, u kome se spominju dva “spade skijavoneše”. Otuda se može izvući zaključak da je taj tip mača već neko vreme bio u upotrebi, čim se još tada raširio ovaj naziv – objašnjava Aleksić.
Naš sagovornik je u početku pretpostavljao da su nakrsnice srpskih mačeva izvijane u obliku latiničnog slova “S” iz čisto estetskih razloga. Ipak, ubrzo je odbacio ovu hipotezu, pošto je primetio da su “S” nakrsnice kod svih primeraka srpskih mačeva koje je istraživao, osim jedne, izvijene u istom smeru – u smeru kazaljke na satu. Taj mač je, kako kaže, najverovatnije pripadao nekom levorukom ratniku.
– Osnovna funkcija nakrsnice je da zaštiti šaku dok mačem parirate protivniku. Zato pretpostavljam da je u ovom obliku služila da zarobi protivnikovo sečivo iz nekog pokretnog ugla, što je ratniku sa mačem davalo dovoljno vremena da zada udarac. Radi se o tome da u to vreme sve više dominiraju sablje, koje su lakše od mačeva, pa se njima brže zadaju udarci. Opet, Turci su tada koristili sablje kilidže koje su u vrhu bile proširene, zbog čega je bilo lakše da se veštim pokretom zaglave u takvoj nakrsnici. U svakom slučaju, ovi mačevi se pojavljuju tamo gde su svojevremeno uveliko trajale borbe mačeva protiv sablji, tako da je moguće da tu postoji neka veza – kaže Aleksić, koji dodaje da su u početku nakrsnice najverovatnije krivili sami ratnici.
Srpski ceremonijalni mač
U Askari muzeju u Istambulu nalazi se jedan primerak ceremonijalnog “srpskog” mača, ugarske varijante, donetog iz kraljevskog arsenala u Budimu, koji su Turci opljačkali posle Mohačke bitke. Ovaj mač je dugačak oko metar i po, da bi se bolje video dok su ga nosili prilikom ceremonija.
Prva slika u članku: www.rtv.rs
Marko Aleksić, spade skijavoneše, turska sablja, Venecija, viteški mač