Zlatiborske sobrašice

Crkva Pokrova Presvete Bogorodice, u Donjoj Jablanici, sa starim groblјem i sobrašnicama (ili sobrašicama), je spomenik kulture od velikog značaja. Crkva je podignuta 1838. godine. Po predanju, gradili su je „meštani sa jednim majstorom sa Tare“ (postoje indicije da je taj majstor Mitar Udovičić, onaj koji je podigao hram u Dobroselici 1821. godine).

U ovom kraju sačuvana je legenda da su Turkinje kačile veš neposredno pored nekadašnje lokacije crkve u Jablanici (za koju nismo saznali gde se, po legendi, nalazila), ne bi li ozlojedile pravoslavne vernike, pa da je zato crkva premeštena na mesto gde se danas nalazi. Slična predanja o prenošenju drvenih crkava sreću se i u drugim selima na Zlatiboru, kao i drugde po Srbiji.

Crkva u Jablanici je tipičan primer jednostavne crkve brvnare, kakvih je nekada bilo daleko više u ovim krajevima. Ona je jednobrodne, pravougaone osnove, malih dimenzija, sa širokom polukružnom apsidom i izrazito strmim krovom, pokrivenim šindrom (dugo je ovu crkvu pokrivao lim, dok nije obnovlјen drveni pokrivač). Na zapadnom i istočnom kraju slemenjače uzdižu se drveni krstovi. Na crkvi su dva ulaza, na zapadnoj i na severnoj strani, dok su prozorski otvori veoma mali. Ovaj hram su svakako podizali domaći majstori, no u njegovoj konstrukciji očit je uticaj nadaleko poznatih majstora Osaćana. Unutrašnji prostor pregrađen je ikonostasom na oltar i naos.

Carske dveri, nastale odmah po podizanju hrama, pripisane su Sretenu Protiću, dok je prestone ikone (1851) radio Dimitrije Posniković, angažovan sredinom XIX veka u ukrašavanju većeg broja hramova u užičkom kraju. Sa starog ikonostasa sačuvane su carske dveri, zatim prestona ikona Isusa Hrista, sa zapisom ktitora Sava Rajevića (1851), prestona ikona Bogorodice sa Isusom Hristom, sa zapisom ktitora Radovana Rajevića (1851), i ikona Sv. Vasilija Ostroškog sa Sv. Jovanom Krstitelјom, sa zapisom ktitora Pavla Didanovića (1851). Ostale ikone na ikonostasu su iz novijeg vremena i nevelike umetničke vrednosti.

Pored crkve je noviji drveni zvonik jednostavne kvadratne osnove, sa piramidalnim krovom, a u šumarku oko crkve, prateći konfiguraciju terena, smeštene su sobrašnice.

Sobrašnice (sobrašice)  su rodovske trpeze, koje svedoče o nekadašnjem običaju sela, okuplјanju i zajedničkom obedu vernih, a što vuče poreklo od ranohrišćanskih agape – zajedničkih obeda lјubavi.

U sobrašnicama se boravilo u vreme dolaska na verske obrede ili na crkvene slave. U njima su se iskuplјali članovi određenih porodica, a primali su se i gosti, prijatelјi i rodbina iz drugih sela ili oni koji nisu imali svoje sobrašice. U planinskim krajevima, gde su zaseoci nekada satima hoda udalјeni od crkve, postojanje sobrašnica je imalo i izuzetno praktičnu svrhu – u njima bi se meštani mogli odmoriti nakon dugog pešačenja. U sobrašicama se služila hrana, koju su donosile domaćice. Namena rodovskih trpeza se u prošlosti izuzetno poštovala, jer one nisu korišćene u drugim prilikama, osim u vreme održavanja crkvenih obreda ili svetkovina.

Sobrašnice su podizane u obliku otvorenog ili poluotvorenog trema (sa parapetom – niskom pregradom), ili su pak imale zidove od brvana koji su se mogli podizati kao kapci. U sredini su se obično gradile drvene sofre – trpeze, na čijem istočnom kraju se nalazi proširenje, na mestu gde seda domaćin, ili ugledni gost (po svemu ove trpeze podsećaju na sofre kakve su postojale u seoskim kućama – starovlaškim brvnarama). Oko sofre su klupe, koje su deo drvene konstrukcije građevine. Sličnih objekata, iste namene nekada je bilo i po drugim zlatiborskim selima (ali i u drugim krajevima Srbije), ali je veoma mali broj danas očuvan, a jablaničke sobrašnice svakako su najbolјe očuvan kompleks ove vrste. U našem narodu sobrašnice imaju i druge nazive: sovrašice, sofre, šatre.

Na jednoj od sačuvanih jablčaničkih sobrašnica, verovatno i najstarijoj, pronađena je, bojom zapisana, 1840. godina. U Donjoj Jablanici se narod u sobrašnicama okuplјao tri puta u toku godine, i to na Petrovdan, Preobraženje i Pokrov Bogorodičin.

Groblјe pokraj crkve, sa spomenicima iz XIX i XX veka, i danas je u upotrebi. Stari nadgrobni spomenici, pretežno izrađeni od peščara, ukrašeni su obojenim plitko klesanim bilјnim i geometrijskim ornamentima i simboličkim predstavama.

Nedavno je u porti crkve podignut spomenik Mari i njenim sinovima, o kojima govori jedna legenda iz ovog kraja. Kako pričaju ovdašnji lјudi, Turci su svojevremeno za jednu njihovu glavu tražili naplatu u dve srpske glave. Tako je ubijen jedan Turčin, a isprepadani meštani krivokletstvom su optužili Maru, izbeglicu iz Štrbaca, koja je tu došla sa svoja dva sina. Turci su iz osvete obesili Marine sinove, a nesrećna majka je  proklela meštane da nemaju napretka u svome mestu. Stoga su Jablaničani u blizini ckrve podigli spomenik na kome stoji: „Za vreme Otomanskog carstva, kada Turci Jablanicu pohodiše, dva Marina sina nevino stradaše. Tada je bilo dva Srbina za jednog Turčina i Turci ih na grane povešaše. Skidaj Maro tvoju tešku kletvu, da nam deca žive u napretku“.

Konzervacija sobrašica delimično je izvedena 1987. godine, a 2014. izvedena je obimnija obnova kompleksa crkve – brvnare, tokom projekta „Kroz kulturu i turizam do bolјe saradnje” u kome su učestvovale turističke organizacije Zlatibora i Plužina i Eparhija budimlјansko – nikšićka. Tada su prepokrivene su sobrašice, uređen je prostor oko crkve, napravlјeni su vidikovci, parohijski dom, obnovlјen je krov crkve.

Tekst: Milunka Nikolić, uz stručne konsultacije istoričara umetnosti: Katarine Dogandžić Mićunović i Ivane Filipović; preuzeto sa: pasaz.rs; fotografije u tekstu, izuzev druge (RINA), preuzete su sa kameromkrozsrbiju.rs

Rad na terenu za potrebe teksta o crkvi crkvi Pokrova Presvete Bogorodice u Jablanici realizovan uz saradnju sa tamošnjim sveštenikom, jerejom Jovanom Stojkovićem.

Rad na terenu realizovan uz blagoslov Njegovog preosveštenstva Episkopa žičkog G. dr Justina.

Tekst je deo projekta „Sakralni biseri“ sufinansiranog od strane Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije.